کد مطلب:51995 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:5

گنجینه پرسمان » متفرقه

درباره ( عالم ذر ) و ( الست ) توضيح دهيد .

آيه ي ميثاق از آياتي است كه مفسران ، سوال هاي زيادي درباره ي آن مطرح كرده اند كه مفسران بيان فرموده اند، به شرح ذيل است : 1.اين ميثاق الهي در چه عالمي انجام گرفته است ؟ 2 .اين پيمان ، در چه شرايطي واقع شده است ؟ 3 .آيا اين عهد به صورت دسته جمعي بوده است ، يا تك تك انسان ها حضور داشته اند؟ پيش از آن كه به آراي صاحب نظران اشاره كنيم ، لازم است توجه كنيم گرچه نكات مبهم و دقيقي در اين بحث وجود دارد ولي اين آيه به روشني دلالت مي كند كه خدا با فرد فردانسان ها مواجهه داشته و به آن ها گفته است : ( ( آيا من خداي شما نيستم ؟ ) ) آن ها گفته اند : ( ( آري ، تويي خداي ما ) ) . منشا ابهام در اين است كه ما خودمان چنين چيزي به خاطر نداريم . برخي از اين مطلب روشن ، نتيجه اي جالب گرفته اند و گفته اند كه چنين مكالمه ي حضوري و عذربراندازي كه خطاي درتطبيق را هم نفي مي كند، جز با علم حضوري و شهود قلبي حاصل نمي شود؛ از اين رو، معرفتي كه در آيه به آن اشاره شده است ، معرفتي شخصي خواهد بود، نه شناختي كلي كه با مفاهيم عقلي حاصل مي شود،تفاوت اولي با دومي در اين است كه در اولي شخص خالق و اوصاف آن همچون يكانگي و ربوبيت او مشخص مي گردد ولي در دومي تنها نفس خالق كلي ، بدون تشخص معلوم مي شود، ( مصباح يزدي ، محمدتقي : معارف قرآن ، ج 2 - 1، ص 47 - 37 ) آراي صاحب نظران درباره ي موطن ميثاق به قرار زير است : 1 .اين نظريه ي عالم ذر مي گويد كه ارواح انسان هاقبل از تعلق به بدن ، به ذرات ريزي تعلق گرفته است . آن ذرات با تعلق ارواحزنده و آگاه شدند .پس از آن ، خداوند اين مطلب را ميثاق گرفت . بر اساس نظر اين گروه ، آيه ناظر به عالم ذر است ؛ يعني خداوند از صلب آدم ذرات ريزي را استخراج كرد و با تعلق ارواح به آن ها از آنان عهد و پيمان گرفت. علامه مجلسي و آقا جمال الدين خوانساري به اين نظريه قايلند، ( كيهان انديشه ، شماره 58، مقاله نگاهي به عالم ذر از محمدحسن قدردان ) . نقد : الف . اين نظريه با ظاهر آيه مخالف است ؛ زيرا آيه مي گويد كه خدا از صلب بني آدم ذريه ي آن ها را اخراج كرد، نه از صلب آدم . ب . نظريه ي فوق مستلزم تناسخ است و تناسخ به حكم عقل باطل است ؛ زيرا بر اين اساس ، تمام انسان ها يك بار به اين جهان گام نهاده اند و پس از يك زندگي كوتاه ، از اين جهان رخت بربسته اند و بار ديگر به تدريج به اين جهان بازگشته اند .اين همان تناسخ است ، ( علامه طباطبايي : تفسير الميزان ، ج 8، ص 327 -325 ) . 3 .اگر اين پيمان با آگاهي كامل اخذ شده است ، چرا كسي فعلا از اين پيمان خبري ندارد؟، ( سبحاني ، جعفر : منشور جاويد، ج 2، ص 67 ) . 2.برخي چون زمخشري ، بيضاوي ، شيخ طوسي ، سيد قطب ، علامه شرف الدين عاملي و ميرداماد و از معاصرين مانند استاد محمدتقي جعفري وديگران قايلند كه اين آيه در مقام بيان واقع نيست ، بلكه از طريق تمثيل به مسيله ي فطرت اشاره دارد به نظر اين ها منظور آيه اين است كه خداوند بااعطاي نعمت هاي بي شمار و اعطاي عقل به انسان ، گويا توقع و انتظار داردانسان در مقابلش تعظيم كند، و انسان هم طبق ذات و فطرت خود، به اين خطاب مجازي خداوند لبيك گفته است ، ( ر.ك : كيهان انديشه ، همان ) . نقدعلما : مهم ترين اشكال آن ، مخالفت با ظاهر كلام الهي مي باشد؛ زيرا آيه باكلمه ي ( ( اذ ) ) كه علامت گذشته مي باشد، نازل گرديده است . 3 .شيخ مفيداصل عالم ذر را به صورت حقيقي و تكويني پذيرفته است ؛ ولي خطاب هاي رد و بدل شده ي خدا و انسان ها را به نحو حقيقي منكر شده و همه آن ها را به تمثيل و مجاز حمل كرده است ، ( كيهان انديشه ، همان ) . نقد علما : انتقادهاي وارد بر نظريه هاي اول و دوم را بر اين نظريه هم وارد دانسته اند .4 .به اعتقادعلم الهدي عالم ذر واقعا بوده است ؛ لكن تمام ذريه ي آدم در آن عالم حاضر نبوده اند، بلكه اختصاص به اولاد كفار دارد، ( غرر الفوايد، سبزواري ،ج 1، ص 20، چاپ سنگي ) . نقد علما : 1 .اين نظريه با ظاهر آيه كه دلالت براخذ ميثاق از عموم دارد، مخالف است . 2 .اگر تنها ميثاق اولاد مشركين مقصود بود، بايد به نحوي روشن ادا مي گرديد، ( منشور جاويد، ج 2، ص 80 ) . 5 .استاد جواد آملي معتقد است كه مراد از آيه ، بيان واقعيت خارجي است و خداوند متعال به لسان عقل و وحي و با زبان انبيا، از انسان ميثاق گرفته است ؛ يعني خداوند در برابر درك عقلي و رسالت وحي ، از مردم پيمان گرفته است كه معارف دين را بپذيرند .وي در تاييد نظريه ي خود به 5نكته اشاره مي كند و مي گويد : ( ( اين معنا، تحميلي بر ظاهر آيه مورد بحث نيست ؛ زيرا براي عقل و وحي ، نحوه اي تقدم نسبت به مرحله ي تكليف وجود دارد .لذا ظاهر كلمه ي ( ( اذ ) ) محفوظ مي ماند .منظور از نحوه ي تقدم ،اين است كه اول پيامبران مي آيند و مقدمات پذيرش را فراهم مي كنند؛سپس تكليف حادث مي شود .) ) ، ( جوادي آملي ، عبدالله : فطرت در قرآن ، ج 12، ص 137 - 122، مركز نشر اسرا ) . نقد : اين نظريه به تاويل نزديك تراست تا تفسير؛ زيرا از اذهان همگان دور است . افزون بر آن ، خطاب هاي آيه را طبق اين تفسير، بايد بر مجاز حمل كرد نه حقيقت . علامه طباطبايي هم درنقد نظريه فوق مي گويد : ( ( اگر منظور از اخذ ميثاق ، همان زبان وحي باشد،مانند ساير احكام مي فرمود : ( ( به مردم چنين ابلاغ كن ) ) ، نه اين كه بگويد : ( ( شما به ياد بياوريد ) ) ، ( تفسير الميزان ، ج 8، ص 334 ) . 6 .علامه طباطبايي معتقد است كه مقصود آيه ، جنبه ي ملكوتي انسان هاست ؛ يعني جاي شهودو اشهاد و موطن ميثاق ، ملكوت انسان هاست ، زيرا با توجه به ظاهر آيه كه فرمود ( ( و اذ اخذ؛ يعني به ياد بياور ) ) ، استفاده مي شود كه اولا، قبل از اين موطن محسوس ، موطن نامحسوس ديگري وجود داشته است كه در آن جاميثاق انجام گرفته است . ثانيا، صحنه ي اخذ ميثاق بر نشيه ي حس وطبيعت مقدم است . ثالثا، چون اين دو موطن با هم متحدند و از هم جدانيستند، خداوند به انسان م لكي و مادي امر مي كند كه به ياد آن موطن ملكوتي باشند و وقتي به ياد آن موطن باشند، آن را حفظ مي كنند .نقد علما : اين نظريه در ميان علما مورد توجه جدي قرار گرفته است . آنان نظرهاي مختلفي درباره ي آن اظهار كرده اند كه مي توان از استاد جوادي آملي و استادجعفر سبحاني و شهيد دكتر بهشتي نام برد .براي طولاني نشدن مطلب ،مي توانيد به منابع ذيل مراجعه كنيد : جوادي آملي ، فطرت در قرآن ، ج 12،ص 129 .سبحاني : منشور جاويد، ج 2، ص 76 .علامه طباطبايي : تفسيرالميزان ، ج 8، ص 336 - 334 .شهيد بهشتي ، محمدحسين : خدا از ديدگاه قرآن ، ص 48، نشر بعثت و كيهان انديشه ، شماره ي 58 .;